“MILIONERI” SHQIPTAR

 

Ne shqiptarët, në qoftë se nuk e kemi arritur botën me të arritura të tjera, në shkencë, kulturë, infrastrukturë etj., me spektakle aspak nuk jemi pas Evropës. Ndër to mund të përmendet  spektakli  “Big Brother”, që shqiptarët e bënë ndoshta“më mirë” se krejt vendet evropiane, dhe spektakli tjetër, i shumëpritur “Kush dëshiron të bëhet milioner”? Ky spektakël që e kishte përfshirë , pothuaj tërë Europën, së fundi, erdhi edhe në trevat shqiptare.u gjetën sponsored, u caktuan qendrat TV për tansmetime eksklusive dhe vendi ku do të bëhej ky kuiz mbarëshqiptar. Një ndryshim nga “milionerët” europianë është se, pasi që ne nuk kemi standard  të ofrojmë për fitusin 1.000.000 euro, siç është për Europën,  për ne u caktua shuma 19 herë më e vogël! S’prish punë! Mirë. Kaq e kemi “kaçikun” kaq edhe mundemi. Megjithatë është absurde po t’i tregosh ndonjë të huaji se “milioni” shqiptar është vetëm një e njëzeta e milionit real! S’do koment.

      Dhe vërtetë për ne është një sasi bukur  e madhe, kur të kihet para sysh  standardi jonë. Megjithatë përpiluesit e spektaklit e lanë si “model” fjalën “milioner”. Ku ta dish ndoshta nga dëshira për t’u bërë “milioner”  qoftë edhe me një të njëzetën e asaj çfarë thuhet. Sado që ky çmim, edhe në këtë sasi, do të ishte i favorshëm për çdo pjesëmarrës, por në mënyrën që është duke u bërë ky spektakël s’besoj se dikush do të ketë fatin  për të arritur deri tek pyetja e 15-të për ta marrë, qoftë edhe këtë çmim.

Duke i anashkaluar këto, mund të themi se spektakli ishte një kopje  shumë besnike e atyre që bëhen në Evropë: si skena, si muzika, si efeketet muzikore të gjitha si në perëndim, por jo edhe përmbajtja e cila do të jetë temë trajtimi këtu.  

Më rastisi të shikoj në televizior (një ditë) një emision që iu kishte kushtuar “Milionerit” shqiptar. Dhe çka të shohesh, pothuaj të gjithë të intervistuarit kuizin e çuan në qiell. Sigurisht për  interesimin e madh që ka zgjuar  në trevat shqiptare, për bashkimin e mendjeve të të gjithë shqiptarëve në trojet e tyre etnike etj.

Mirë fort! Në këtë pikë edhe unë pajtohem. Por duhet ta dinë të gjithë, e në rend të parë sajuesit e spektaklit se “krejt çka fluturon nuk hahet”. Se Brenda këtij spektakli ka shumëçka të rishikohet.

Nëse ata zotërinj vërtetë dëshirojnë të bëjnë  një program që  do të quhej serioz, në favor të spektatorit dhe të pjesëmarrësve, pse nuk e moren nga vendet perëndimore edhe  faktin për të bërë libër për të gjitha pyetjet e përgjigjet (ose për shumicën e pyetjeve), siç është në Britani të Madhe p.sh. Nuk e bënë këtë ndoshta se me botimin e një kësi libri atyre do t’iu shkurtohet fitimi! Ku ta dish?! Duke e pasur librin në dorë secili pjesëmarrës do të ishte  i njohtuar paraprakisht për atë së çfarë kërkohet në kuiz dhe thënë shkurt do  të përgatitej dhe sigurisht nuk do të kishin ardhur në kuiz dhe të qëndronin para syve të botës të zënë ngusht.

Edhe në libër pyetjet duhet të jenë ato që i përkasin kulturës së përgjithme, si asaj kombëtare  poashtu edhe asaj ndërkombëtare, si nga  shkencat shoqërore dhe ato të sakta, nga sporti etj.  Por me formulimin e pyetjeve në mënyrë se si kanë dalur deri sot, vetëm një pjesëmarrës arriti t’i fitonte 3000 euro, domethënë të shkonte deri në pyetjen e dhjetë. Gati të gjithë të tjerët mbetën në pragun e parë. Nuk e di se a e kanë vra mendjen   përpiluesit e spektaklit pse asnjë pjesëmarrës nuk doli në maje? Pra asnjë nuk e mori atë pesëdhjetë mijëshin e premtuar.

Edhe për vetë spektaklin është mossukses dhe turp që prej të gjithë pjesëmarrësve të këtij spektakli, për një sezon, asnjë kandidat të mos mund të kalojë  krejt  deri në fund. Nuk është problemi se shqiptarët janë të paditur. Se janë më të paditur se anglezët , francezët etj., të cilët jo rrallë shkojnë deri afër, madje edhe  e fitojnë edhe preminë. Problemi është se njerëzit tanë, siç thamë edhe më lart, nuk kanë ku t’i mësojnë gjithë ato  pytje për t’i ditur përgjegjet. Ose ndoshta edhe mund t’i mësojnë, por duhet t’i blejnë secili që e ka ndër mend të konkurrojë nga disa enciklopedi botërore. Ku ta dish? 

Duke u nisur nga kjo praktikë, jemi të mendimt që përpiluesit e kuizit janë në dijeni që kërkush nuk mund të arrijë në maje, madje as ata vetë po të dalin në atë  “karrigen e nxehte”, siç po vazhdon të thotë udhëheqësi  kuizit, nuk besoj se do të mund të arrijnë  t’i marrin 50.000 euro. Kam përshtypjen se më shumë se spektakël organizuesit po bëjnë biznes për vete. Zgjate o  Zot! E ata që ulen  në “karrigën e nxehtë” do të “segëlltisen” pse nuk e ditkan se Unioni afrikan  i paska 54, 53, 52 a 51 shtete! Fundja, pse qenka aq relavante ta dijë një shqiptar se sa shtete qenkan në Unionin afrikan?. A ka diçka shumë të rëndësishme  për  pjesëmarrësin se në vend të 54 shtete, sa i paska ky union, paska “menduar” gabimisht se janë 53  dhe e ka humbur konkursin! Hiç asgjë. Mos u çuditni që, nëse vazhdon kështu spektakli, një ditë ndonjërit nga pjesëmarrësit do të mund t’i bijnë edhe kësi lloj pyetjesh, si: Kush ka qenë djali i tezës së Skënderbeut!? Ose “Kush e ka luajtur rolin e Dinit ne dramën “Karavani i Bardhë” në Ferizaj më 1971. Hajde e gjeje tani! Dhe mu për këtë ai , ose ajo do ta humb konkursin.

Një tjetër çështje që duhet të potencohet këtu është edhe çështja e udheqësit të spektaklit. Ai zotëri duhet ta dijë se ekrani  është një sopatë me dy tehe njëri të afirmon, po  tjetri të gropon. Ai duhet të jetë original, jo të imitojë atë apo këtë prezentues. Për atë punë ai duhet të jetë shumë më i përgatitur. P.sh. shpesh më ka rënë të dëgjoj, që në vend të: “N.N.  në kuizin “Kush dëshiron të bëhet milioner” , ai thotë: “N.N. para meje”!? Po kush je ti more zotëri? Çfarë po të duket vetja? A ke parë ndonjë udhëheqës tjetër të këtyre spektakleve të thotë një gjë të tillë?

Shkojmë më tutje. Duke dashur ky zotëri që të bëhet ndonjë showman, ose  ku ta di unë se çfarë, ai shpesh i ka hedhur pjesëmarrësit në pozita të vështira, të pa lakmueshme. Me një rast një kandidat shfrytëzoi  ndihmën e telefonatës dhe mori përgjegje të saktë nga shoku përtej telit, dhe “udhëheqësi”  insistone të dinte, me çdo kusht, se sa të holla tani do t’ia jepte atij që e ndihmoi!? Qesharake! Ose u thoshte shpesh kandidatëve (kur ata e përfundonin kuizin): “Të hollat e fituara i harxhofsh me shokë” , ose “Ku do t’i harxhosh të hollat?” O tempora o mores ! Po ç’janë këto fjalë mor zotëri? A mos ia keni dhënë atij ose asaj të hollat tuaja? A mos ia paske dhënë ti ato para një fëmije për ta blerë gazetën aty në kiosk dhe po interesohesh se mos ai po i harxhoka për ndonjë qëllim tjetër!? Ai ose ajo i ka fituar me dijen e vetë zotëri. A e di zotërote se  me pyetje të tilla i turpëron ata, veten dhe kuizin në përgjithësi.

Në fund të fundit ky është “milioneri” shqiptar dhe si fillim le ta shikojmë nëpër gishta. Por nëse këto  lajthime do të vazhdojnë në ndodhin edhe në  sezonin vjeshtor nuk do të justifikohen më. Mendojmë se  këto vërejtje dashamirësie  do të shkojnë në adresë të duhur që, vazhdimi i këtij spektakli, siç thamë, të jetë shumë më i organizuar, në mënyrë që të kemi edhe ne shqiptarët një spektakël të kësaj natyre me vlera të larta.

Le të shpresojmë. 

Sami  ISLAMI

MODA E KAPUÇAVE…

 

 

 

 

 Deri para Luftës së Kosovës dhe para “demokracisë” së Shqipërisë londineze, edhe pse njerëzit magjistronin dhe doktoronin; këto ngjarje përfundonin pa ndonjë publicitet të madh. Mjaftonte që një komision i caktuar i fakultetit etj. të jepte vendimin se ky apo ai kandidat ishte i denjë të merrte një titull akademik; që ishte diçka vërtetë meritore. Se për ata që kryenin thjesht një fakultet a shkollë të lartë, ishte diçka aq e rëndomtë sa nuk çonte fare peshë.

Dhe ja, kohë të reja dhe zakone të reja! Me “demokracinë”, u hap Shqipëria londineze, u çlirua Kosova! Iku kush iku dhe mbeti kush mbeti. Pas luftës në Kosovë erdhën ndërkombëtarët, për t’u treguar shqiptarëve, përveç tjerash, edhe “kulturën” dhe të arriturat botërore! Në këto kontingjente (si pjesëtarë të UNMIK-ut) nuk munguan as ndërkombëtarë nga Bangladeshi, Pakistani Afganistani, që kishin sjellë edhe pasta për dhëmbë dhe brusha për t’i “mësuar” shqiptarët (të Kosovës) se si t’i lanin dhëmbët! Në vendin tonë hyri kuca dhe maca si thonë. Sepse u hap dera…

Shqiptarët e të dy anëve të kufirit; njëra pjesë e çliruar nga një sitem totalitar komunist , kurse pjesa tjetër nga sundimi serb, të etshëm për demokraci dhe për liri, nisën të hapin biznese ndër më të ndryshmet. Privatizimi filloi të lulëzonte më shumë se në asnjë vend tjetër!

Në mesin e këtyre bizneseve, u hapën kolegje, universitete private. U hapen aq, sa vetëm Kosova bëri më shumë universitete private se krejt Anglia! Mbinë universitetet dhe kolegjet si këpurdhat pas shiut, si thonë! Tani nxënësit e shkollave të mesme, posa diplomonin kishin mundësi për të “zgjedhur” kolegje ose universitete private sa të donin. Po ama me një kusht: duhej të kishin lekë se privatizimi këto i ka. Paguaje shkollën në daç të kesh “sukses”! Se pas kryerjes së këtyre kolegjeve a universiteteve, a do të mundnin të gjenin punë apo jo, ishte çështje tjetër. Kolegjet dhe universitetet filluan të mbushen me studentë. Në rend të parë, në këto universitete e kolegje u regjistruan dhe i “kryen”, madje morën edhe tituj akademikë, qeveritarët (ata që nuk kishin kryer asgjë para lufës, po tash u kishte ardhë uji në mulli, pse të mos shfrytëzohej ky rast?!), pastaj deputetët, pastaj fëmijët e qeveritarëve, biznesmenëve, e krejt në fund, ndonjë studentë nga prindër me biznese të vogla…

Për dy-tri vitet e para të pas luftës Kosova u mbush me “doktora” e “magjistra” të shkencave! Së pari “doktoruan”, siç thamë, ministrat (se atyre u duhej t’i kishin këta tituj, për të qenë të “denjë” të qëndronin në pozita më të larta shtetërore dhe, natyrisht, të “dëshmonin” se ishin edhe më të diturit !).…Pastaj “doktoruan” ose “magjistruan” gratë e disa ministrave dhe të deputetëve…

A, mos të harrojmë të theksojmë , se qysh prej “përfundimit të studimeve” të gjeneratës së parë, në Kosovë hyri në “mode” edhe një lloj ceremonie, ku të gjithë studentët që i përfundonin studimet kurorëzoheshin me kapuça (traditë e ardhur nga perëndimi , sigurisht!). Dhe interesant se, që të gjithë që regjistroheshin në këto universitete private , të gjithë “i kryenin” pothuaj përnjëherë studimet! Ajo çka nuk mund të anashkalohej ishte periudha kohore. Këtu së paku nuk shkelej ligji, se për cilësi u pa puna! Nuk ka ngecje këtu, se Kosova po përparon mirë! Sa hijeshi , kur i sheh gjithë këta “doktorë”, e “doktoresha” , magjistër , e “magjistresha” me kapuça ! Të lumtë ne që i kemi! Paçka se nuk dihet se ç’kanë nën ata kapuça!

Nejse.

Me rëndësi është se ne po japim një “imazh” shumë të mirë botës me numrin e “intelektualëve”. Këta burra dhe gra pastaj , meqë janë “të kualifikuar”, mund të hyjnë në punë, madje pa konkurencë në poste më të larta të institucioneve shtetërore të Kosovës. Shpesh më ka rënë t’i dëgjoj disa deputetë e ministra të Kuvendit të Kosovës (në veçanti), të cilët “doktoruan” pas luftës në universitetet private ose edhe “shtërore”, që me gjuhën që flasin, e që sigurisht është edhe një lloj barometri i ngritjeve intelektuale të këtyre “akademikëve”, të bëjnë të vjellësh. Kultura e shprehjes së tyre nuk e kalon nivelin e një personi me shkollë të mesme! Dhe kjo është ana e vërtetë e medaljes!

Po ama këta “doktoruan”! Këta kanë edhe fotografitë, si dëshmi që shpesh i botojnë edhe në media, pse jo edhe në rrjetet sociale, si në fb, apo twitter me kapuça katror në kokë që simboliozojnë njerëzit e “ngritur” . Në rangun pak më të “ulët” janë kolegjet. U hapën në gjithë Kosovën aq shumë “kolegje” sa që nuk e di kush të thotë saktë se sa janë. Edhe këtu, si në universitete, “kriteri” ishte sa kishe lekë dhe sa kishe “të njohur”. Nuk ka raste që dikush nga studentët të ketë përsëritur vitin! Se edhe nëse ndonjë prej profesorëve do të ngulte këmbë për të mos e “kaluar” ndonjë student, do të kishte efekte të dyanshme “negative”; pronari i biznesit nuk do ta lejonte, se do t’i rrezikohej atij biznesi, me gjasë edhe profesorit rroga!

Këta studentë e studente, kur i sheh duke shkuar në universitete, a kolegje fiton përshtypjen se janë duke shkuar sa për ta kaluar kohën. Më rastisi një herë të jem para një kolegji në Prishtinë në kohën kur “studentët” shkonin në mësim dhe u befasova , se nuk pashë studentë me çanta. Pothuaj të gjithë shkonin me duar në xhepa! Derisa po qëndroja para kolegjit takoj një mik timin nga koha e studimeve tona, shumë vjet të para luftës. Dhe derisa po bisedonim për punën e studimeve, ai ma priti: “E kam një kusheri timin në këtë kolegj. Një ditë e mora me veturë dhe e solla deri këtu. Kur u ktheva vërejta se e kishte harruar një fletore me shenime në veturën time, të cilën, s’erdhi me e marrë kurrë! Një ditë i shoh në internet se e gjithë gjenerata e kusheririt tim kishte dilplomuar! Të gjithë kishin vu kapuça në kokë (djem e vajza). Edhe kusheriri im kishte vu kapuçin në kokë! Të gjithë i kishin “përfunduar” studimet!” Ky është realiteti i studimeve private edhe sot e gjithë ditën! Dhe më e keqja është se ata nesër do të hyjnë në vende të ndryshme të punës që kërkohet shumë përgjegjësi profesionale! Cilësi se jo mahi!

Ky “revolucioni” i kapuçave, në kohën e këtij tranzicioni të tejzgjatur, ka shumë të ngjarë që shpejt, si dëshmi për përfundimin edhe të matures, pra shkollës së mesme, ( pse jo edhe të shkollës fillore!), të hyjnë në modë kapuçat. Askush nuk mund të na ndalojë të kënaqemi me “sukseset” tona! Edhe në qoftë se, sot për sot, për nga cilësia jemi në fund të pusit, bile me kapuça jemi të parët!

Sami ISLAMI

 

 

JERONIM DE RADA – FIGURË E MADHE LETRARE E MATANË DETIT

(Në 200-vjetorin e lindjes së De Radës)

Sivjet mbushen plot 200 vjet qëkur lindi kolosi i letërsisë shqipe De Rada. Ai me veprimtarinë e tij letrare, politike, kulturore, etnografike, poetike e shkencore, qe dhe mbeti romantiku ynë i spikatur në letërsinë shqiptare. Pandaj mund të themi lirisht, se letërsia e arbëreshëve të Italisë, por edhe letërsia e romantizmit është e lidhur ngusht me emrin e këtij poeti dhe patrioti të pakompromis, që me “Këngët e Milosaos” u bë lëvruesi i parë i veprës artistike, me të cilën vepër bëri kthesë të madhe në krijimtarinë tonë letrare në përgjithësi.

Në kohën kur jetoi dhe veproi shkrimtari ynë në Itali po bëheshin luftime të rrepta kundër burbonëve, në të cilën luftë , aktivisht, merrnin pjesë edhe arbëreshët. De Rada i përcillte këto ngjarje me mjaft interesim, sa që, më vonë, edhe vetë i bashkohet kësaj lëvizje. Si fytyrë qendrore në këtë revolucion qe udhëheqësi kryengritës dhe strategjik , Garibaldi, të cilit arbërshët, duke ia parë dhe çmuar trimëritë e tij, i kënduan me admirim:

“Garibaldi trim me fletë

Skënderbeut tonë i ngjet.”

Giuseppe Garibaldi

De Rada lindi më 1814 në një fshat të vogël, të quajtur Maki. I ati ishte prift në atë vend ku De Rada i kreu mësimet e para. Që në shkollën fillore ai u dha shumë leximit. Sa ishte në kolegj De Rada i lexoi me ëndje shkrimtarët antikë, si Sofokliun , Europidin dhe fiton një kulturë shumë të gjerë.

Panoramë e Shën Mitrit / San Demetrio Corones 
ku lindi Jeronim De Rada

Më 1833 mbaroi shkollën e mesme, por duke qenë se ishte mjaft shëndetlig, i ati s’e lejoi t’i vijonte studimet menjëherë, por e la të pushonte një vjet. Ky vjet qe shumë i frytshëm i De Radës, sepse brenda këtij vjeti filloi t’i mbledhte këngët më të bukura nga goja e popullit duke inicuar kështu traditën për mbledhjen e letërsisë gojore. Në fshat dashurohet me një vajzë (me të bijen e bariut e të vet) dhe këtu, ndoshta, i lindi edhe frymëzimi për hartimin e veprës së tij të parë artistike “Këngët e Milosaos”.

Këngët e Milosaos, 1836

Në fund të vjetit 1834 De Rada shkon për të studiuar drejtësinë në Napoli dhe krahas studimeve vazhdon të merret shumë me lexim, duke e lexuar kështu, Shekspirin, Gëten, Shilerin e shkrimtarë të njohur botërorë.

Më 1836 boton “Këngët e Milosaos”, e cila siç thamë, është vepra e parë artistike në letërsinë shqipe, me të cilën aktualisht filloi edhe romantizmi shqiptar. Kjo vepër bëri jehonë të madhe kudo në trevat dhe vatrat shqiptare, në veçanti u prit me entuziazëm nga shoqëritë kulturore shqiptare të asaj kohe, si nga shoqëria kulturore e Bukureshtit dhe e Stambollit. Vlen të përmendet, me këtë rast, momenti, se me çfarë fjalë i drejtohet De Radës, Sami Frashëri, njëri nga patriotët më të dalluar të shoqërisë “Drita” dhe njëherit edhe themelues i saj: “Burrë i ndritur i mëmëdheut, zot i ndriçuar, vëlla i dashur! Kemi kënduar qëmoti këngët që i ke mbledhur, punërat që i ka bërë zotëria jote për gjuhën tonë, për kombin tonë dhe i kemi pëlqyer shumë.”

Qëkur ishte në Napoli De Rada kishe ra në konflikt me organizatën e fshehtë komplotiste kundër sistemit burbonas. Fatkeqësisht në këtë komplot De Rada zihet dhe burgoset, mirëpo, për fatin e mirë të tij, e shpëton një gjykatës, admirues i veprës “Këngët e Milosaos”. Në këtë kohë De Rada boton poemën “Këngët e Serafina Topisë”, e më vonë e riboton me titull tjetër : “Pasqyra e një jete njerëzore”, por censura e burbonëve nuk e lejojë që libri të qarkullonte. De Rada në këtë vjet, i mbetur ngusht ekonomikisht, detyrohet të hyjë si mësues privat (në një familje aristokratësh) në Napoli, ku do të qëndrojë për më shumë se 7 vjet. Brenda këtyre vjetve tubon pak para me të cilat ripunon “Milosaon”, kurse e riboton “Serafina Topinë”.Si patriot që ishte veprimtarinë e tij e zgjeroi edhe në pikëpamje të publicistikës. Kështu më 1848 nxori gazetën “L’albaneze d’Italia” (Shqiptari i Italisë), ku i shprehte dhe i mbronte pikëpamjet e tij mbi ngjarjet politike të kohës.

Një vjet më vonë De Rada, në kolegjin e Shën Adrianit e fut gjuhën shqipe dhe vetë bëhet mësues. Më vjetin 1850, martohet me arbëreshen Madalena Maliki, duke filluar kështu një jetë të mirë dhe të hareshme familjare. Nga kjo martesë pati katër djem. Në këtë kohë boton në italishte “Parimet e estetikës”, “Vjetërsia e kombit shqiptar”, por edhe poemën “Rapsodi e një poemi arbëresh” në shqip. Vlen të theksohet, poashtu, se një kohë të gjatë shkëmben letra me patrioten shqiptare nga Rumania Elena Gjikën, e njohur si Dora d’Istria. Në letërkëmbimet me Elena Gjikën e rrah shumë çështjen e çlirimit të Shqipërisë nga zgjedha shekullore otomane, duke mos e lënë anash as kulturën shqiptare.

Pas dhjetë vjet pune në gjimnazin e Koriliano Kalabros, më 1878, në kohën e Lidhjes së Prizrenit, kohë kjo e pasur me shumë ngjarje që po ndodhnin kudo në tokën shqiptare (por edhe jashtë saj, aty ku kishte shqiptarë), De Rada mbetet pa punë. Në Maki, në vendlindjen e tij, De Rada i pëcillte me interesim të gjitha ngjarjet që po ndodhnin në atdheun e të parëve të vet. Dhe si për çudi, në këtë vjet, e godasin një nga një disa fatkeqësi familjare; duke i vdekur kështu të katër djemtë, e mëpastaj edhe e shoqja, si dhe vëllai i tij i vetëm! Ajo që e tronditi mbi të gjitha qe momenti kur i vdiq Zefi, njëri nga djemtë, të cilit , mendonte t’ia lente trashëgim që të vazhdonte rrugën e babait, pra të merrej me shkrime.

Si një figurë enciklopedike De Rada, famën më të madhe në gjithë Italinë e Jugut, në Shqipëri dhe në të gjitha vatrat shqiptare e fitoi pikërisht me botimin e revistës “Fiamuri i Arbërit”, të cilën e nxjerr më 1883. Çështjet që trajtoheshin më së shumti në këtë revistë, në rend të parë qenë ato shoqërore e politike, por sigurisht edhe ato kulturore e shkencore. Në “Fiamurin i Arbërit” kanë bashkëpunuar shumë patriotë shqiptarë të kohës, si Gavli Dara, Thimi Mitkoja, Zef Muzaka, Pren Doçi etj.

Më vitin 1899, në kolegjin e Shën Adrianit çilet katedra e gjuhës shqipe dhe përsëri De Rada do të bëhet mësues në këtë kolegj. Mirëpo, duke qenë se duhej të udhëtonte tri herë në javë dhe në moshë shumë të shtyer, me vështirësi të mëdha po i përballonte këto kushte të punës. De Rada udhëtonte më shumë se një orë në këmbë në një drejtim, sa që thuhet nga disa baskëvendas (që e kanë njohur mirë) shpesh herë ka ndodhur që De Radën ta gjenin të rrëzuar për tokë, duke mos mundur të shkonte vetë në shtëpi. Mirëpo , si atdhetar i pakompromis që ishte, ai, edhe në këto kushte dhe me këtë gjendje shëndetësore, nuk rreshtte së punuari në të mirë të kombit. Ai në këtë kohë boton “Pellazgë dhe shqiptarë”, “Konferenca mbi gjuhën shqipe”, “Karaktere dhe gramatikë të gjuhës shqipe”, “Skënderbeu i pafanë”, si dhe poemën “”Pasqyra e jetës njerëzore”.

Pas shumë përpjekjesh që bëri De Rada, për hapjen e katedrës së gjuhës shqipe, më në fund ajo u hap, sigurisht me meritën e tij, por si për ironi, ai nuk u zgjodh që ta udhëheqte atë. Politika dekadente burbonase e zgjodhi të riun Zef Skiroin. Ky akt e demoralizoi tej mase De Radën, duke e thyer shpirtërisht, si asnjëherë më parë.

Ditët e fundit të jetës De Rada i kaloi në mjerim të madh. Si një plak tetëdhjetë e nëntë vjeçar, pa asnjë ndihmë sociale, punonte ende në kolegj, bile duke mos e marrë as atë rrogë të vogël nga gjashtë e më shumë muaj. Të shkretit iu desh të vuante edhe për kafshatën e gojës. Dhe ashtu në vetmi, larg farefisit dhe pa askë të vetin, vdiq ne Shkoder më 28 shkurt të vjetit 1903 në një dhomë të shkretë, me emrin e Shipërisë në gojë: “Gjaku shqiptar po shkon, gjaku shqiptar po shkon”.

Vdekja e tij jehoi dhimbshëm tek të gjithë intelektualët përparimtarë të çdo vendi apo vatre shqiptare, si në Shqipëri, poashtu edhe jasht saj.

Busti i Jeronim De Radës

***

Pësa i takon subjektit të veprave të tij, është me interes të përmendet se në gjithë krijimtarinë e tij letrare, ngjarjet De Rada i hedh në trevat shqiptare të atdheut të matanë detit. Në veprat e tij gjejmë përshkrime të tilla vendesh , aq të sakta, sa ta merr mendja se De rada i kishte shëtitur ato vende këmba-këmbës, edhe pse dihet se, për së gjalli, kurrë këmba e tij nuk kishte shkelë në Shqipëri. Një përshkrim të tillë mund të vërehet tek vepra “Skënderbeu i pafanë”. Në anën tjetër, meritë e pamohueshme e tij qe mbledhja e folklorit (1886), për ta botuar pastaj veprën “Rapsodi e një poeme shqiptare”, me të cilën besonte se kishte bërë një “Iliadë” shqiptare, duke e hyjnizuar kështu kohën e mesjetës shqiptare, ku tregohet epopeja e shekullit të 15-të.

De Radën , në disa aspekte mund ta quajmë edhe historian, sepse aty-këtu, duke dashur ta ndriçonte historinë e kaluar të popullit tonë, jo vetëm që nuk e lëshonte nga goja periudhën e lavdishme të Skënderbeut, pra periudhën e shekullit të XV, por trajtonte edhe ngjarje të periudhave të më hershme, duke pohuar me këmbëngulje se shqiptarët janë me origjinë pellazge. Këtë tezë ai e paraqet në veprën “Pellazgët dhe Helenët”, ku thotë se pellazgët, së pari kanë jetuar në Ballkan, e mëpastaj vijnë Helenët. Në lidhje me këtë albanalogu Gustav Majer e shtroi çështjen e prejadhjes së shqiptarëve, në kohën , kur pothuaj se studimet albanologjike ishin ende në djep. Edhe albanologu shqiptar Eqrem Çabej, flet me admirim për De Radën, duke e çmuar me epitetin “baba të linguistikës”. Është interesant të përmendet se as Majeri nuk e përjashtoi tezën e De Radës të elementit pellazgjik të shqipes, i cili i kishte përfshirë në pellazgë edhe fiset ilire, epirote e maqedonase.

Për figurën krijuese të De Radës, përveç patriotëve shqiptarë, folën edhe shumë personalitete evropiane. Ndër ta le të përmendim albanologun gjerman. Majer, i cili duke e njohur nga afër atë shprehet kështu: “Figura e De Radës të prek. Ai plak i goditur përfundimisht nga ndarja e njerëzve më të afërt të gjirit familjar, nuk lodhet së punuari me fjalë e me pendë për kombin e tij që e do aq shumë, e që prej kohësh, për këtë qëllim, drejton një revistë shqiptare”. Ndërsa romantiku i mirënjohur francez Aleksandër Dymasi, duke e pasur parasysh figurën universale të De Radës, me të drejtë do ta quante “Dante të Shqipërisë”. Një adhurues tjetër i De Radës, bashkëkohaniku, po ashtu francez, Lamartini, më mirë se askush tjetër diti që me pak fjalë të spikasë kontributin e madh të De Radës dhënë kulturës, letrësisë, shkencë dhe publicistikës shqiptare, duke u shprehur:

“Atë që bëri Skënderbeu me shpatë,

E bëre ti me pendë, o i madhi De Radë!”

Sami ISLAMI